જો માનવ શરીરમાં લોહીનું જે મહત્વ છે, તે જ મહત્વ કોઈપણ દેશના અર્થતંત્રમાં ‘નાણાં’ અને ‘બેંકિંગ વ્યવસ્થા’નું છે. કલ્પના કરો કે એક એવી દુનિયા જ્યાં તમારી બચત સુરક્ષિત નથી, જ્યાં ઉદ્યોગો સ્થાપવા માટે મૂડી નથી, અને જ્યાં એક દેશ બીજા દેશ સાથે વેપાર કરવા માટે નાણાંની હેરફેર કરી શકતો નથી. આ કલ્પના જ ડરામણી છે. આ જ વ્યવસ્થાને સુદ્રઢ બનાવતી સંસ્થાઓ એટલે કે ‘બેંકો’ના મહત્વને સમજવા માટે સંયુક્ત રાષ્ટ્ર (United Nations) દ્વારા દર વર્ષે ૪ ડિસેમ્બર ના રોજ ‘આંતરરાષ્ટ્રીય બેંક દિવસ’ ઉજવવામાં આવે છે.
આજના આ વિશેષ લેખમાં, આપણે બેંકિંગના ઈતિહાસથી લઈને આધુનિક ડિજિટલ ક્રાંતિ સુધીની સફર અને ભવિષ્યના પડકારો વિશે વિસ્તૃત વાત કરીશું.
૧. ઐતિહાસિક પૃષ્ઠભૂમિ: આ દિવસ શા માટે મહત્વનો છે?
ઘણા લોકોને પ્રશ્ન થાય છે કે બેંકો તો સદીઓથી અસ્તિત્વમાં છે, તો પછી આ દિવસ ઉજવવાની શરૂઆત અત્યારે કેમ?
સંયુક્ત રાષ્ટ્રની સામાન્ય સભા (UN General Assembly) એ ૧૯ ડિસેમ્બર ૨૦૧૯ ના રોજ ઠરાવ પસાર કર્યો હતો. આ ઠરાવ મુજબ, દર વર્ષે ૪ ડિસેમ્બરને આંતરરાષ્ટ્રીય બેંક દિવસ તરીકે ઉજવવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું. આ દિવસની પ્રથમ ઉજવણી ૨૦૨૦માં થઈ હતી.
આ દિવસ ઉજવવાનો મુખ્ય હેતુ માત્ર કોમર્શિયલ બેંકોની કામગીરી બિરદાવવાનો નથી, પરંતુ બહુપક્ષીય વિકાસ બેંકો (Multilateral Development Banks – MDBs) અને અન્ય આંતરરાષ્ટ્રીય નાણાકીય સંસ્થાઓએ ‘ટકાઉ વિકાસ’ (Sustainable Development) માં જે યોગદાન આપ્યું છે તેને ઓળખવાનો છે. ગરીબી નાબૂદી, ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરનો વિકાસ અને આર્થિક મંદી સમયે દેશોને મદદ કરવામાં આ બેંકોની ભૂમિકા નિર્ણાયક રહી છે.
૨. અર્થતંત્રમાં બેંકોની ભૂમિકા: માત્ર તિજોરી નહીં, પણ પાવરહાઉસ
બેંક એટલે માત્ર પૈસા જમા કરવાની કે ઉપાડવાની જગ્યા નહીં. અર્થશાસ્ત્રની દ્રષ્ટિએ જોઈએ તો બેંકો અર્થતંત્રનું એન્જિન છે.
- મૂડીનું સર્જન (Capital Formation): લોકોની નાની નાની બચતોને એકત્રિત કરીને બેંક તેને મોટી મૂડીમાં ફેરવે છે. આ મૂડી ઉદ્યોગો, સરકાર અને વેપારીઓને લોન સ્વરૂપે મળે છે, જેનાથી ઉત્પાદન વધે છે અને રોજગારીનું સર્જન થાય છે.
- નાણાકીય પ્રવાહિતા (Liquidity): બજારમાં નાણાંનો પ્રવાહ જળવાઈ રહે તે જોવાનું કામ બેંકિંગ સિસ્ટમ કરે છે.
- જોખમનું સંચાલન: આંતરરાષ્ટ્રીય બેંકો દેશોને કુદરતી આફતો કે યુદ્ધ જેવી પરિસ્થિતિમાં આર્થિક મદદ કરીને નાણાકીય જોખમો ઘટાડે છે.
૩. બેંકો અને સસ્ટેનેબલ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (SDGs)
સંયુક્ત રાષ્ટ્રના ૨૦૩૦ના એજન્ડામાં ૧૭ સસ્ટેનેબલ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (SDGs) નક્કી કરવામાં આવ્યા છે. આ લક્ષ્યોને પૂરા કરવા માટે બેંકોનું યોગદાન અનિવાર્ય છે.
- ગરીબી નાબૂદી (No Poverty): માઈક્રો-ફાઈનાન્સ અને નાના ધિરાણ દ્વારા બેંકો ગરીબ વર્ગને આત્મનિર્ભર બનાવે છે.
- આર્થિક સમાનતા: બેંકો સ્ત્રી સશક્તિકરણ માટે ખાસ લોન યોજનાઓ અને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં ખેતી વિષયક ધિરાણ આપીને આર્થિક અસમાનતા ઘટાડવામાં મદદ કરે છે.
- ક્લાયમેટ એક્શન (Green Banking): હવે બેંકો ‘ગ્રીન ફાઈનાન્સિંગ’ તરફ વળી છે. એટલે કે, જે પ્રોજેક્ટ પર્યાવરણને નુકસાન ન કરતા હોય અથવા સોલાર એનર્જી જેવા પ્રોજેક્ટ્સ હોય તેને સસ્તા દરે લોન આપવામાં આવે છે. આજના સમયમાં ‘ઈન્ટરનેશનલ બેંક ડે’ પર આ મુદ્દો સૌથી વધુ ચર્ચાય છે.
૪. આધુનિક યુગ: ડિજિટલ બેંકિંગ અને ફિનટેક ક્રાંતિ
છેલ્લા એક દાયકામાં બેંકિંગની વ્યાખ્યા ધરખમ બદલાઈ ગઈ છે. હવે બેંક કોઈ મકાન નથી, પણ તમારા મોબાઈલમાં રહેલી એક એપ છે.
- ફિઝિકલથી ડિજિટલ: પાસબુક પ્રિન્ટ કરાવવા માટે લાઈનમાં ઉભા રહેવાથી લઈને એક ક્લિક પર સ્ટેટમેન્ટ મેળવવા સુધીની સફર અદભૂત છે.
- UPI અને ભારત: વિશ્વમાં ડિજિટલ પેમેન્ટ ક્ષેત્રે ભારતનું ઉદાહરણ આજે શ્રેષ્ઠ માનવામાં આવે છે. UPI (Unified Payments Interface) એ નાનામાં નાના શાકભાજી વાળાથી લઈને મોટા મોલ સુધી નાણાકીય વ્યવહારને સરળ બનાવ્યો છે. આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે પણ ભારતીય બેંકિંગની આ સિસ્ટમની નોંધ લેવાઈ છે.
- નાણાકીય સમાવેશન (Financial Inclusion): ટેકનોલોજીને કારણે બેંકો હવે અંતરિયાળ ગામડાઓ સુધી પહોંચી છે. ભારતમાં ‘જન ધન યોજના’ તેનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે, જેના દ્વારા કરોડો લોકો બેંકિંગ વ્યવસ્થા સાથે જોડાયા.
૫. વૈશ્વિક પડકારો અને જોખમો
જ્યાં લાભ છે ત્યાં પડકારો પણ છે. આંતરરાષ્ટ્રીય બેંક દિવસ પર આપણે આ પડકારો વિશે પણ વિચારવું જોઈએ.
- સાઈબર સુરક્ષા (Cyber Security): જેમ જેમ બેંકિંગ ઓનલાઈન થયું છે, તેમ તેમ સાઈબર ફ્રોડ અને હેકિંગનો ખતરો વધ્યો છે. ગ્રાહકોના ડેટાની સુરક્ષા એ બેંકો માટે સૌથી મોટો પડકાર છે.
- Non-Performing Assets (NPAs): જ્યારે લોન લીધેલા પૈસા પાછા નથી આવતા ત્યારે તે બેંકો માટે બોજ બની જાય છે. મોટી કંપનીઓના ઉઠમણાં અને બેડ લોન્સ વૈશ્વિક અર્થતંત્ર માટે ચિંતાનો વિષય છે.
- ક્રિપ્ટોકરન્સી: પરંપરાગત બેંકિંગ સામે આજે ડિજિટલ કરન્સી (જેમ કે બિટકોઈન) એક નવો પડકાર અને હરીફાઈ ઉભી કરી રહી છે. સેન્ટ્રલ બેંકો માટે તેનું નિયમન કરવું એક કોયડો છે.
૬. ભવિષ્યની બેંકિંગ: AI અને બ્લોકચેન
ભવિષ્યમાં બેંકો કેવી હશે?
- Artificial Intelligence (AI): હવે લોન મંજૂર કરવા માટે માણસોની જરૂર ઓછી પડશે. AI તમારા ડેટાનું વિશ્લેષણ કરીને નક્કી કરશે કે તમને લોન આપવી કે નહીં. કસ્ટમર સર્વિસમાં ચેટબોટ્સ (Chatbots) મુખ્ય ભૂમિકા ભજવશે.
- બ્લોકચેન: આ ટેકનોલોજીના કારણે ટ્રાન્ઝેક્શન વધુ પારદર્શક અને ઝડપી બનશે. આંતરરાષ્ટ્રીય પેમેન્ટ જે હાલમાં ૨-૩ દિવસ લે છે, તે બ્લોકચેનથી સેકન્ડોમાં થઈ શકશે.
નિષ્કર્ષ
આંતરરાષ્ટ્રીય બેંક દિવસ એ માત્ર ઉજવણી નથી, પણ એક આત્મચિંતનનો દિવસ છે. એક સામાન્ય માણસ તરીકે આપણે સમજવું જોઈએ કે બેંકમાં મૂકેલો આપણો દરેક રૂપિયો દેશના વિકાસમાં વપરાય છે. બીજી તરફ, બેંકોએ પણ સમજવું પડશે કે નફાની સાથે સામાજિક જવાબદારી (Social Responsibility) અને પર્યાવરણનું રક્ષણ પણ એટલું જ જરૂરી છે.
વૈશ્વિકીકરણના આ યુગમાં, જ્યારે એક દેશની આર્થિક સ્થિતિ બીજા દેશને અસર કરે છે, ત્યારે મજબૂત, પારદર્શક અને સુરક્ષિત બેંકિંગ વ્યવસ્થા એ જ સુખી અને સમૃદ્ધ ભવિષ્યની ચાવી છે.
ચાલો, આજના દિવસે આપણે સંકલ્પ કરીએ કે આપણે ડિજિટલ સાક્ષર બનીશું અને બેંકિંગ સુવિધાઓનો સમજદારીપૂર્વક ઉપયોગ કરી રાષ્ટ્રના નિર્માણમાં સહભાગી થઈશું.
